Οι προλήψεις, από ψυχολογική άποψη, κάνουν καλό

Εφημ. «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» - «The New York Times» 4/1/2014

            Ενώ οι προληπτικοί καταφεύγουν σε κάθε λογής περίεργες συμπεριφορές, δεν είναι οι μόνοι που «χτυπάνε ξύλο». Μια στο τόσο, όλοι έχουμε χτυπήσει τους κόμπους των δακτύλων μας σε ένα κοντινό τραπέζι όταν μας ξεφεύγουν προτάσεις όπως: «Ο καρκίνος είναι σε ύφεση, χτύπα ξύλο». Στην πραγματικότητα, είναι κάτι τόσο κοινό που συχνά δεν το συνειδητοποιούμε. Δεν παύει όμως να είναι άξιον απορίας: γιατί άνθρωποι που δεν πιστεύουν ότι το να χτυπήσει κανείς ξύλο μπορεί να αλλάξει τον κόσμο, συχνά το κάνουν ούτως ή άλλως; Επειδή λειτουργεί!

            Το χτύπημα στο ξύλο δεν πρόκειται να αλλάξει αυτό που θα συμβεί, για παράδειγμα δεν αυξάνονται οι πιθανότητες ένας καρκίνος να παραμείνει σε ύφεση χτυπώντας ξύλο. Κάνοντάς το όμως επηρεάζεται η πίστη μας, και αυτό είναι σχεδόν ίδιας σπουδαιότητας.

            Έρευνες έχουν δείξει ότι οι άνθρωποι, προληπτικοί ή όχι, έχουν την τάση να πιστεύουν ότι είναι πιο πιθανό να συμβούν αρνητικά γεγονότα εάν τα «γρουσουζέψουν». Αν τύχει να καυχηθείτε ότι οδηγείτε για 20 χρόνια χωρίς να εμπλακείτε σε ατύχημα, το ίδιο βράδυ οδηγώντας προς το σπίτι σας θα έχετε μια αυξημένη ανησυχία. Ο προληπτικός θα σας πει ότι η ανησυχία σας είναι βάσιμη, διότι το σύμπαν θα σας τιμωρήσει για το καύχημά σας. Από την άλλη, η επιστήμη της ψυχολογίας δίνει μια λιγότερο μαγική εξήγηση: ο κομπασμός για την απουσία κάποιου ατυχήματος φέρνει στο μυαλό την εμπλοκή σε ατύχημα και, με τη σειρά της, η σκέψη αυτή προκαλεί ανησυχία.

            Ενώ κάτι τέτοιο, ενστικτωδώς, ακούγεται λογικό, αυτό που είναι πιο δύσκολο να καταλάβει κανείς με τη διαίσθηση, είναι πώς μια απλή ενέργεια του σώματος, όπως το χτύπημα των δακτύλων στο ξύλο, μπορεί να κατευνάσει αυτή την ανησυχία. Σε έρευνά μας, που δημοσιεύθηκε στο επιστημονικό περιοδικό Journal of Experimental Psychology, η Τζέιν Ράιζεν και οι συνεργάτες της, Γιαν Ζανγκ και Κριστίν Χόζι, ζήτησαν από μια ομάδα φοιτητών να πουν φωναχτά ότι σίγουρα δεν θα εμπλακούν σε αυτοκινητικό ατύχημα αυτό τον χειμώνα. Αργότερα, οι ίδιοι φοιτητές ερωτήθηκαν αν θεωρούν πιθανό να εμπλακούν σε κάποιο ατύχημα. Συγκρίνοντας τις απαντήσεις τους με άλλους φοιτητές που δεν το «γρουσούζεψαν», οι φοιτητές της πρώτης ομάδας φάνηκε να θεωρούν κάτι τέτοιο πιο πιθανό. Παρ’ όλα αυτά, όσοι φοιτητές από την πρώτη ομάδα χτύπησαν ξύλο μετά τη γρουσούζικη δήλωση, οι απαντήσεις τους στην ερώτηση των ερευνητών σχετικά με την πιθανότητα να εμπλακούν σε κάποιο ατύχημα ήταν περίπου ίδιες με τους φοιτητές που δεν είχαν πει την πρόταση. Τα αποτελέσματα της γρουσουζιάς... είχαν αντιστραφεί.

            Σε κάθε πολιτισμό, οι κινήσεις που κάνουν οι προληπτικοί με σκοπό να αντιστρέψουν την κακή τύχη, έχουν συνήθως ένα κοινό χαρακτηριστικό: μοιάζει σαν να διώχνουν κάτι μακριά. Αυτό μας κάνει να συμπεράνουμε ότι χτυπώντας ξύλο, σκορπίζοντας αλάτι, ή φτύνοντας, ο άνθρωπος εφησυχάζει, γιατί με αυτό τον τρόπο προσομοιώνει σκέψεις και συναισθήματα που βιώνει όταν αποφεύγει κάτι κακό στην πραγματικότητα. Για να επιβεβαιώσουμε τον ισχυρισμό μας κάναμε ένα πείραμα σε Σικάγο και Σιγκαπούρη. Ελέγξαμε εάν κινήσεις που έχουν συνδυαστεί με την αποφυγή κάποιου κακού γεγονότος έχουν το ίδιο αποτέλεσμα με άλλες που δεν φέρουν αυτό το φορτίο. Αντί να ζητήσουμε από τους συμμετέχοντες να χτυπήσουν ξύλο έπειτα από μια γρουσούζικη δήλωση, τους ζητήσαμε να πετάξουν μακριά μια μπάλα (επίσης μια κίνηση αποφυγής, αλλά όχι συνδεδεμένη με προλήψεις). Διαπιστώσαμε ότι το ρίξιμο της μπάλας κατευνάζει την ανησυχία και στους δύο πολιτισμούς. Ακόμα και όταν οι συμμετέχοντες προσποιούνται ότι ρίχνουν την μπάλα, αυτό έχει το ίδιο αποτέλεσμα με το να την ρίξουν στην πραγματικότητα.

Ενώ στο όνομα του Διαφωτισμού και της προόδου προσπαθούμε να απαλλαγούμε από δεισιδαιμονίες και προλήψεις, διαπιστώνουμε συχνά ότι κάτι τέτοιο δεν είναι εύκολο. Όσο παράλογο και αν φαίνεται, οι προλήψεις ίσως να μην είναι αδικαιολόγητες. Οι τελετουργίες που συνδέονται με προληπτικές πεποιθήσεις μπορεί πράγματι να έχουν αποτέλεσμα – μόνο που κάτι τέτοιο δεν έχει τις ρίζες του στη «μαγεία», αλλά στην ψυχολογία.

H κ. Jane Risen και ο κ. David Nussbaum είναι καθηγητές επιστημών συμπεριφοράς

στο Booth School of Business του Πανεπιστημίου του Σικάγου.

Σχόλιο: Να και η επιστημονική επιβεβαίωση των μύχιων φόβων μας! Χτυπήστε ξύλο άφοβα...