Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Αντλώντας έμπνευση από τα χαρακώματα

του Αναστ. Βιστωνίτη, εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 12-1-2014

            Στη Θουριγγία, 30 χλμ. νοτιοδυτικά της Ερφούρτης, βρίσκεται το Ορντρούφ, μια κωμόπολη περίπου 5.500 κατοίκων. Εκεί υπήρχε το πρώτο ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης που απελευθέρωσαν στις 4 Απριλίου 1945 οι Αμερικανοί κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο στην προέλασή τους προς το Βερολίνο. Ωστόσο εκεί επίσης βρισκόταν και μια περίφημη εκκλησία, η Michaeliskirche, όπου ο μέγας Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ, ορφανός στα δέκα του χρόνια το 1695, έμαθε να παίζει εκκλησιαστικό όργανο.

            Από την εκκλησία εκείνη, που καταστράφηκε στον Β' Παγκόσμιο, έμεινε μόνο το καμπαναριό. Τότε όμως κάηκε από τα SS κατ’ εντολήν του Χίτλερ και το σιδηροδρομικό βαγόνι-αντίκα 2419 D, όπου φυλασσόταν ένα σημαντικό ιστορικό ντοκουμέντο: το πρωτότυπο της Συνθήκης των Βερσαλλιών της 11ης Νοεμβρίου 1918. Στο βαγόνι αυτό υπογράφηκε η Συνθήκη των Βερσαλλιών και στο ίδιο, «παίρνοντας εκδίκηση», ανάγκασε ο Χίτλερ τους Γάλλους να υπογράψουν την παράδοση της χώρας τους. Στη συνέχεια οι Γερμανοί το μετέφεραν στο Βερολίνο και το τοποθέτησαν μπροστά στο Altes Museum. Τέσσερα χρόνια αργότερα το έστειλαν στο Ορντρούφ.

            Ήταν σαν να επιβεβαιωνόταν ο γάλλος στρατάρχης Φερντινάντ Φος που είπε για τη Συνθήκη των Βερσαλλιών: «Αυτό δεν είναι συνθήκη! Είναι παύση πυρός για είκοσι χρόνια». Και τόσα ακριβώς διήρκεσε η «καρχηδονιακή ειρήνη», όπως τη χαρακτήρισε ο Τζον Μέιναρντ Κέινς.

            Τα αίτια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου είναι πολλά, με κυριότερα τον ιμπεριαλισμό, τον εθνικισμό, τον ρατσισμό, τον κοινωνικό δαρβινισμό, την κούρσα των εξοπλισμών και το άγχος και τον πεσιμισμό που προηγήθηκαν. Ήταν ένας πόλεμος όπου χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά τανκς, αεροπλάνα και χημικά. Πόλεμος βιομηχανικός με άλλα λόγια, που το ξέσπασμά του επιβεβαίωνε το τέλος του Διαφωτισμού διαψεύδοντας την πεποίθηση ότι η επιστημονική πρόοδος κάνει τον άνθρωπο καλύτερο. Και όλα αυτά πουθενά δεν αποτυπώθηκαν πιο έκτυπα από όσο στην κουλτούρα του 20ού αιώνα, τόσο κατά τη διάρκειά του όσο και κατόπιν, ως τον επόμενο μεγάλο πόλεμο, τον οποίο μεταφορικά πολλοί τον εκλαμβάνουν σήμερα ως συνέχεια του πρώτου σε μεγαλύτερη κλίμακα.

            Μολονότι τα κείμενα που έχουν γραφτεί και εξακολουθούν να γράφονται για τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο είναι άπειρα σχεδόν, παραμένει εντυπωσιακό το γεγονός ότι πολλά από τα έργα που γέννησε ο πρώτος μεγάλος πόλεμος ή που γράφτηκαν κατά τη διάρκειά του όχι μόνο παραμένουν επίκαιρα αλλά και έχουν επηρεάσει πολύ βαθύτερα την πορεία και τον χαρακτήρα των τεχνών και των γραμμάτων, όπως τα προσλαμβάνουμε στις μέρες μας. Ο πόλεμος ήταν η χειρότερη εκδοχή της βιομηχανικής εποχής - και αυτή μεταφέρθηκε στην τέχνη, η οποία τότε ακριβώς μας έδωσε κάποια από τα αντιπροσωπευτικότερα έργα της. Τα παραδείγματα είναι πολλά. Ας αναφέρω κάποια από τα χαρακτηριστικότερα:

            Το 1914 δημοσιεύεται από τον Έζρα Πάουντ σε συνέχειες στο περιοδικό «The Egoist» το Πορτρέτο του καλλιτέχνη του Τζέιμς Τζόις. Το 1915, επίσης κατά σύσταση του Πάουντ, το περιοδικό «Poetry» στο Σικάγο δημοσιεύει το ποίημα «Το ερωτικό τραγούδι του Τζ. Αλφρεντ Προύφροκ». Είναι το πρώτο σημαντικό επίτευγμα του Τ. Σ. Ελιοτ που σηματοδοτεί το πέρασμα από τον ρομαντισμό στην εποχή του μοντερνισμού. Για να ακολουθήσει επτά χρόνια αργότερα η έκδοση της Έρημης χώρας, που δεν ανήκει απλώς στα καταστατικά κείμενα του μοντερνισμού αλλά αποτελεί και την ποιητική επιτομή του. Κανένα άλλο έργο δεν εξέφρασε τόσο δραστικά τον πεσιμισμό της μεταπολεμικής εποχής, ο οποίος έμελλε να σφραγίσει την τέχνη και παραμένει κυρίαρχος ακόμη και σήμερα.

            Ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος κατέστησε κενές περιεχομένου τις λέξεις «δόξα», «τιμή» και «κουράγιο», όπως προκύπτει από το μεγάλο μυθιστόρημα του Χεμινγκγουέι Αποχαιρετισμός στα όπλα, η υπόθεση του οποίου εκτυλίσσεται στο ιταλικό μέτωπο. Εκεί όπου ο συγγραφέας, εθελοντής τραυματιοφορέας, τραυματίστηκε σοβαρά από ένα θραύσμα όλμου και παρά τρίχα διέφυγε τον θάνατο.

            Στο γαλλικό μέτωπο σκοτώθηκε το 1915 ο γλύπτης Ανρί Γκαρντιέ Μπρζέσκα, ένα σπουδαίο ταλέντο, όταν κατετάγη εθελοντής στον γαλλικό στρατό.

            Ο πόλεμος ενέπνευσε τον Φορντ Μάντοξ Φoρντ να γράψει την τετραλογία του Το τέλος της παρέλασης, από τα κορυφαία πεζογραφικά επιτεύγματα του 20ού αιώνα. Και να σκεφθεί κανείς πως όταν στρατολογήθηκε και στάλθηκε στο μέτωπο της Φλάνδρας ήταν 41 ετών.

            Το μυθιστόρημα του Τσέχου Γιαροσλάβ Χάσεκ Ο καλός στρατιώτης Σβέικ, από τις πιο άγριες αντιμιλιταριστικές σάτιρες, είναι εμπνευσμένο από αυτόν τον πόλεμο.

            Το διασημότερο μυθιστόρημα που αναφέρεται στον πόλεμο και την εποχή είναι ασφαλώς το Ουδέν νεώτερον από το δυτικό μέτωπο του Έριχ Μαρία Ρεμάρκ. Η επίδραση του στο σημαντικότερο αντιπολεμικό ελληνικό μυθιστόρημα, τη Ζωή εν τάφω του Στράτη Μυριβήλη, είναι κάτι περισσότερο από ευδιάκριτη. Αλλά και ο Ρεμάρκ επηρεάστηκε από ένα άλλο έργο που γεννήθηκε από την εμπειρία του πολέμου: το μυθιστόρημα Η φωτιά του Ανρί Μπαρμπύς, το γνωστότερο και αιχμηρότερο έργο του που κυκλοφόρησε το 1916 και τιμήθηκε με το βραβείο Γκονκούρ. Ο Μπαρμπύς κατετάγη εθελοντής, τραυματίστηκε και γνώρισε από πρώτο χέρι την αθλιότητα της ζωής των στρατιωτών και την απίστευτη αγριότητα του πολέμου.

            Επρόκειτο για πραγματικό σφαγείο. Ποτέ άλλοτε δεν είχαν πεθάνει τόσοι πολλοί στο πεδίο της μάχης, όπως και στα μετόπισθεν. Τα στατιστικά στοιχεία και σήμερα προκαλούν σοκ. Σε 37 εκατομμύρια υπολογίζονται οι νεκροί και οι τραυματίες συνολικά. Από τους νέους Γάλλους, για παράδειγμα, που μπορούσαν να φέρουν όπλα, το 20% σκοτώθηκε στα πεδία των μαχών.

            «Πέθαναν μυριάδες / Κι ανάμεσά τους κάποιοι από τους άριστους / Για μια σκύλα γριά και φαφούτα / Για έναν μπαλωμένο πολιτισμό» γράφει στο εκτενές ποίημά του «Χιου Σέλγουιν Μόμπερλι» (1920) ο Εζρα Πάουντ. Και είναι τραγική ειρωνεία που ο ποιητής ο οποίος έγραψε αυτούς τους στίχους, όπου η «σκύλα γριά» είναι η Αγγλία (αργότερα την αποκάλεσε και «γριά μέγαιρα»), πέρασε λίγα χρόνια αργότερα στον φασισμό και στον αντισημιτισμό, για να καταλήξει να κάνει εκπομπές υπέρ του Αξονα από τον ραδιοφωνικό σταθμό της Ρώμης κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου προκαλώντας τους συμπατριώτες του: «Οι ηγέτες σας είναι ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι».

            Στη Σκύρο βρίσκεται θαμμένος ένας από τους ευγενέστερους άγγλους ποιητές: ο Ρούπερτ Μπρουκ, στίχους του οποίου έχουν μελοποιήσει οι Pink Floyd. Πέθανε στις 23 Απριλίου 1915 πάνω σε ένα γαλλικό πλωτό νοσοκομείο που πήγαινε στην Καλλίπολη, όπου διεξήχθη μία από τις φονικότερες μάχες. Ήταν 28 χρονών παιδί, «ο πιο όμορφος νέος στην Αγγλία» όπως έλεγε ο Γουίλιαμ Μπάτλερ Γέιτς. Θα είχε εντυπωσιακή σταδιοδρομία στα γράμματα, αν κρίνει κανείς από όσα ποιήματα πρόλαβε να γράψει, που προκάλεσαν τον ενθουσιασμό των συγχρόνων του.

            Είναι εντυπωσιακός ο αριθμός των ποιημάτων που γράφτηκαν για έναν από τους χειρότερους πολέμους στην Ιστορία. Μόνο στην Αγγλία πάνω από 2.000 άτομα, από τα οποία περίπου 1.800 ήταν απλοί πολίτες, έγραψαν ποιήματα για τον πόλεμο. Καταλάβαιναν ενστικτωδώς ότι  στο εξής ο κόσμος θα ήταν εντελώς διαφορετικός και ότι οι αυταπάτες της Μπελ Επόκ που προηγήθηκε είχαν λάβει τέλος.

            Η κλασική αυτοβιογραφία του Ρόμπερτ Γκρέιβς Αντίο σε όλα αυτά γεννήθηκε από τον πόλεμο και παραμένει από τα καλύτερα έργα του είδους. Τον Γκρέιβς, λοχαγό του αγγλικού στρατού που τραυματίστηκε βαριά και κινδύνευσε να πεθάνει (για μερικές ημέρες μάλιστα τον θεωρούσαν νεκρό), σε όλη την υπόλοιπη ζωή του τον ακολουθούσαν οι εφιάλτες των χαρακωμάτων. Έτσι το «αντίο» του ήταν ένας πρώιμος αποχαιρετισμός στον πολιτισμό που γέννησε το σφαγείο του πολέμου.

            Ο πόλεμος δεν άλλαξε μόνο τη λογοτεχνία αλλά και τις υπόλοιπες τέχνες. Τα εξαίρετα αντιμιλιταριστικά σχέδια του Γκέοργκ Γκρος και του Ότο Ντιξ είναι εμπνευσμένα από εκείνη την εποχή. Στη μουσική, το στοιχείο της ειρωνείας, που το διακρίνουμε στο έργο του Άλμπαν Μπεργκ και του Μπέντζαμιν Μπρίτεν, έχει τις καταβολές του στην κριτική στάση των συνθετών έναντι αυτού του πολέμου, που με τη χρήση των αερίων και του μαζικού πυρός πήρε διαστάσεις γενοκτονίας. Το τέλος του αποδείκνυε πως είναι αδύνατον να φέρουμε τον κόσμο στα μέτρα μας, ακόμη και αν μεταχειριστούμε τις πιο βάναυσες μεθόδους. Αλλά για να γίνει αυτό κατανοητό, ο πόλεμος θα επαναλαμβανόταν είκοσι χρόνια μετά τη Συνθήκη των Βερσαλλιών.

            Τα μεγάλα κινήματα στην τέχνη και στη λογοτεχνία του 20ού αιώνα είναι εν πολλοίς συναφή με τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο: ο υπερρεαλισμός, ο εξπρεσιονισμός, η αφηρημένη τέχνη, ο κυβισμός, ο φουτουρισμός και ο βορτικισμός, όλα γεννήθηκαν λίγο πριν ή λίγο μετά τον πόλεμο. Τίποτε καινούργιο και ριζοσπαστικό δεν προέκυψε στη συνέχεια. Η εποχή μας απλώς τα επαναλαμβάνει σε διάφορες παραλλαγές. Ακόμη και η μαζική κουλτούρα, όπως και η καταναλωτική κοινωνία, είναι γεννήματα της δεκαετίας του 1920, του σύντομου διαλείμματος που εξέφραζε την αντίδραση στις συνέπειες του πολέμου, δηλαδή την ανάγκη της ανθρωπότητας να ξεχάσει.

            Ο αγνωστικισμός, ο οποίος αναδύθηκε εξαιτίας του πολέμου, εξαπλώθηκε όπως το μελάνι σε πορώδες χαρτί. Αν υπήρχε Θεός, δεν θα επέτρεπε ένα τέτοιο μακελειό. Όπως ήταν αναπόφευκτο, ο πόλεμος άλλαξε ακόμη και την ιδέα περί θανάτου. Τρία χρόνια μετά τη λήξη του, το 1922, γυρίστηκε το «Νοσφεράτου» του Μουρνάου, η πρώτη ταινία τρόμου, εμβληματικό έργο του γερμανικού εξπρεσιονισμού, που γέννησε ένα από τα δημοφιλέστερα και σήμερα κινηματογραφικά είδη. Έτσι, για τον γενικό πληθυσμό η μεταφυσική πήρε τα γνωρίσματα της ανεξέλεγκτης απειλής και της ανατριχίλας.

            Ο πόλεμος δεν είχε συνέπειες μόνο στην κοινωνία και στον πολιτισμό της Δύσης. Η αναγέννηση της κινεζικής λογοτεχνίας, την οποία σηματοδοτεί το κίνημα της 4ης Μαΐου 1919, γεννήθηκε από την αντίδραση των κινέζων σπουδαστών και διανοουμένων στη Συνθήκη των Βερσαλλιών, που επέτρεψε στην Ιαπωνία να καταλάβει μεγάλο μέρος της επαρχίας Σαντόνγκ την οποία κατείχε ως τότε η Γερμανία. Για να πάρει τον χαρακτήρα κινήματος χειραφέτησης της κοινωνίας και αντίστασης στους Ιάπωνες, οι οποίοι επί αιώνες λεηλατούσαν τα παράλια της Κίνας, αλλά και κινήματος εκσυγχρονισμού της κινεζικής γλώσσας και κουλτούρας που ήθελε να αφήσει πίσω της την εποχή των μανδαρίνων.

            Αν δεν υπήρχε ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, δεν γνωρίζουμε ποια μορφή θα είχε η Ρωσική Επανάσταση. Ενδεχομένως δεν θα κατέρρεε - ή δεν θα κατέρρεε τόσο εύκολα - η δημοκρατία στην ηπειρωτική Ευρώπη, η οποία στις παραμονές του Β' Παγκοσμίου Πολέμου τελούσε στο σύνολό της σχεδόν υπό ολοκληρωτικά ή φασιστικά καθεστώτα.

            Το πώς μοιράστηκε ο κόσμος με τη Συνθήκη των Βερσαλλιών αποδεικνύει πως όταν είναι κακό το σχέδιο, και οι καλύτερες των προθέσεων είναι καταδικασμένες να αποτύχουν. Δεν μπορούμε να ανασυγκροτήσουμε τον κόσμο στα μέτρα μας - αυτό στην Ιστορία συνιστά ύβριν. Η μοιρασιά υπήρξε κακή έως άφρων, λένε οι νεότεροι ιστορικοί, όμως πρόκειται για συμπέρασμα κατόπιν «εορτής». Ούτε αλλάζει τα πράγματα ούτε αποδίδει δικαιοσύνη στα θύματα.

            Όπως κι αν γινόταν η διανομή, ο παλιός κόσμος δεν επρόκειτο να ανασυσταθεί. Ουδείς λ.χ. μισόν αιώνα νωρίτερα θα φανταζόταν πως ένας πόλεμος θα ήταν αρκετός για να καταρρεύσει η Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία - και όμως κατέρρευσε, γιατί εξέλιπαν οι λόγοι της ύπαρξής της. Δύσκολα επίσης θα πίστευε πως στον πόλεμο αυτόν η Ρωσία θα υφίστατο μία ακόμη ταπεινωτική ήττα έπειτα από εκείνη του Ρωσο-ιαπωνικού Πολέμου το 1904.

            Ο πόλεμος που άφησε την Ευρώπη σε ερείπια έφερε στο προσκήνιο τις ΗΠΑ, ο ρόλος των οποίων θα απέβαινε καταλυτικός, αφού εκεί σημειώθηκε η παγκόσμια ανάπτυξη - έστω κι αν μεσολάβησε το Κραχ του 1929, το οποίο η χώρα ξεπέρασε πολύ νωρίτερα από ό,τι η Γηραιά Ηπειρος. Και η γενιά των κορυφαίων αμερικανών συγγραφέων του 20ού αιώνα: του Φιτζέρλαντ, του Χεμινγκγουέι, του Ντος Πάσος, η «χαμένη γενιά», όπως τη χαρακτήρισε η Γερτρούδη Στάιν, ήταν η γενιά του Α' Παγκοσμίου Πολέμου.