ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΔΙΑΥΓΕΙΑ

Όταν οι σκέψεις δεν μεταμορφώνονται σε λέξεις

του ALBERTO MANGUEL* , εφημ. THE NEW YORK TIMES

(αναδημ. εφημ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 13-4-2014)

            Ένα απόγευμα λίγο πριν από τα Χριστούγεννα, κάθισα στο γραφείο μου για να απαντήσω σε ένα γράμμα. Καθώς όμως πήγα να γράψω τις πρώτες λέξεις, ένιωσα πως μου ξέφευγαν, σαν να χάνονταν στον αέρα πριν φθάσουν στο χαρτί. Αυτό μου προκάλεσε έκπληξη, αλλά όχι ανησυχία. Ήμουν πολύ κουρασμένος και υποσχέθηκα στον εαυτό μου να σταματήσω να δουλεύω μόλις θα τελείωνα το σημείωμα.

            Προσπαθώντας να συγκεντρωθώ καλύτερα, επιχείρησα να σχηματίσω στο μυαλό μου τη φράση που θα έγραφα. Παρότι όμως ήξερα την ουσία αυτού που ήθελα να γράψω, η φράση δεν σχηματιζόταν. Οι λέξεις είχαν εξεγερθεί και αρνούνταν να κάνουν αυτό που τους ζητούσα.
            Τελικά, κατάφερα με κόπο να συναρμολογήσω μερικές λέξεις και να τις περάσω στο χαρτί. Ένιωσα σαν να προσπαθούσα να ψαρέψω λέξεις μέσα από μια σούπα με γράμματα αλφαβήτου, αλλά καθώς πήγαινα ν’ αρπάξω με το κουτάλι μερικές, εκείνες διαλύονταν σε κομμάτια άνευ νοήματος. Προσπάθησα να πω στον σύντροφό μου ότι κάτι δεν πήγαινε καλά, αλλά ανακάλυψα ότι δεν μπορούσα να προφέρω τις λέξεις, παρά μόνο μπερδεμένους ήχους. Εκείνος κάλεσε αμέσως ασθενοφόρο και μία ώρα αργότερα ήμουν στα επείγοντα, νοσηλευόμενος για εγκεφαλικό.

            Για να αποδείξω στον εαυτό μου ότι δεν είχα χάσει την ικανότητα να θυμάμαι λέξεις αλλά μόνο την ικανότητα να τις προφέρω, άρχισα να απαγγέλλω από μέσα μου κομμάτια λογοτεχνικών κειμένων που ήξερα: ποιήματα του Αγίου Ιωάννη του Σταυρού και του Εντγκαρ Αλαν Πόε, μικρά κομμάτια από τον Δάντη και τον Ουγκό, κωμικά στιχουργήματα του Αρτούρο Καπνεβίλα και του Γκούσταφ Σβαμπ αντηχούσαν καθαρά μέσα στο σκοτάδι του δωματίου. Η ικανότητα να διαβάζω ποτέ δεν με εγκατέλειψε και λίγες ώρες αργότερα διαπίστωσα ότι μπορούσα να γράφω. Οταν όμως προσπάθησα να μιλήσω στις νοσοκόμες, το τραύλισμα επέμενε. Εξαφανίστηκε μόνο ύστερα από 4-5 εβδομάδες διστακτικής ομιλίας.

            Η εμπειρία, αν και τρομακτική, με έκανε να στοχαστώ πάνω στη σχέση μεταξύ σκέψης και γλώσσας. Εάν η σκέψη, όπως πιστεύω, σχηματίζεται στο μυαλό μέσω των λέξεων, τότε, για λίγα δέκατα του δευτερολέπτου, όταν η σκέψη αρχίζει να σπιθίζει, οι λέξεις που γοργά συγκεντρώνονται γύρω της δεν είναι απολύτως διακριτές στα μάτια του νου: Συγκροτούν τη σκέψη μόνο δυνητικά, αλλά όχι απολύτως συγκεκριμένα. Όταν μία σκέψη εμφανίζεται στο γλωσσικό τοπίο του ομιλητή (και κάθε γλώσσα παράγει σκέψεις που μόνον ατελώς μπορούν να μεταφραστούν), ο νους επιλέγει τις πιο κατάλληλες λέξεις σ’ εκείνη τη γλώσσα ώστε να επιτρέψει στη σκέψη να γίνει κατανοητή, σάμπως οι λέξεις να είναι μεταλλικά ρινίσματα που συγκεντρώνονται πάνω στον μαγνήτη της σκέψης.

            Ένας θρόμβος αίματος σε κάποια από τις αρτηρίες που τροφοδοτούν τον εγκέφαλό μου είχε μπλοκάρει για μερικά λεπτά το πέρασμα του οξυγόνου. Ως συνέπεια, μερικές από τις νευρωνικές συνδέσεις του εγκεφάλου μου αποκόπηκαν και νεκρώθηκαν, προφανώς κάποιες που ήταν αφιερωμένες στο να μεταβιβάζουν τα ηλεκτρικά ερεθίσματα που μετατρέπουν τις λέξεις που συλλαμβάνει ο εγκέφαλος σε λέξεις που εκφράζονται με την ομιλία. Ανίκανος να πάω από την πράξη της σκέψης στην έκφρασή της, ένιωθα σαν να έψαχνα μέσα στο σκοτάδι για κάτι που διαλυόταν όταν το άγγιζα, εμποδίζοντας τη σκέψη μου να μετασχηματιστεί σε πρόταση.

            Η εμπειρία αυτή με άφησε με ένα ερώτημα: Τι είναι εκείνη η σκέψη που δεν έχει καταφέρει ακόμη να φτάσει σε κατάσταση λεκτικής ωριμότητας; Αυτό, υποθέτω, εννοούσε ο Δάντης όταν έγραφε «το μυαλό μου χτυπήθηκε / από αστραπή που μου έφερε ό,τι εκείνο επιθυμούσε» – την ποθούμενη σκέψη που δεν έχει ακόμη εκφραστεί με λόγια.

            Κάτω από κανονικές συνθήκες, η πρόοδος από τη σύλληψη μιας σκέψης, στο ιδιαίτερο γλωσσικό πεδίο του σκεπτόμενου, μέχρι τη λεκτική της συνάρθρωση και κατόπιν την έκφρασή της σε ομιλία ή γραφή, γίνεται στιγμιαία. Δεν αντιλαμβανόμαστε τα στάδια της διαδικασίας, εκτός και αν πρόκειται για καταστάσεις ονείρου ή παραισθήσεων.

Ανίκανος να βάλω τις σκέψεις μου σε λόγια, προσπάθησα να βρω συνώνυμα γι’ αυτό που ήξερα ότι ήθελα να πω. Και πάλι, μια παρομοίωση μπορεί να βοηθήσει: Ήταν σαν να είχα φτάσει, κατηφορίζοντας στα νερά ενός ποταμού, σ’ ένα φράγμα που μού έκοβε τον δρόμο και να προσπαθούσα να βρω ένα παράπλευρο κανάλι για να περάσω. Για παράδειγμα, στο νοσοκομείο, διαπιστώνοντας ότι μου ήταν αδύνατο να πω: «Η λειτουργία της σκέψης μου είναι καλή, αλλά δυσκολεύομαι να μιλήσω», κατάφερα να ψελλίσω στον γιατρό: «Έχω λέξεις».
            Βρήκα ιδιαίτερη δυσκολία στην αρνητική διατύπωση. Στην επιβραδυμένη διανοητική μου διαδικασία, αν ήθελα να πω, απαντώντας σε ερώτηση της νοσοκόμας, «δεν αισθάνομαι πόνο», άκουγα τον εαυτό μου να σκέφτεται «αισθάνομαι πόνο» και να προσθέτω το «όχι» στην καταφατική πρόταση. Συνηθισμένος στον κανονικό ρυθμό ομιλίας μου, προσπαθούσα να απαντήσω αμέσως, αλλά οι λέξεις έβγαιναν σαν «βεβαίως» και «ναι» προτού προλάβω να διατυπώσω τη σκέψη μου στην κατάλληλη αρνητική φόρμα. Φαίνεται ότι στο μυαλό μου, η κατάφαση προηγείται της άρνησης.

            Καθώς βρισκόμουν καθηλωμένος στο νοσοκομείο, επιτρέποντας να σκανάρουν το μυαλό μου με μηχανήματα που έμοιαζαν με φέρετρα, στοχαζόμουν πάνω στο γεγονός ότι η εποχή μας έχει προσφέρει στην περιέργειά μας μια ικανότητα που οι μεσαιωνικοί θεολόγοι θεωρούσαν ανέφικτη για όλους, πλην του Θεού: να παρατηρούμε τον εαυτό μας να παρατηρεί, την ικανότητα να είμαστε ταυτόχρονα θεατές και ερμηνευτές των ενδόμυχων διανοητικών μας λειτουργιών – να κρατάμε, κατά κάποιο τρόπο, την ψυχή μας στα χέρια μας.
            Τώρα, μετά το εγκεφαλικό, προσπαθώ να παρακολουθήσω το δρομολόγιο των σκέψεών μου προτού μεταμορφωθούν σε λέξεις στη σελίδα. Προσπαθώ, αλλά όλα γίνονται πολύ γρήγορα. Οι σκέψεις μου με ξεγελάνε και με ξεπερνούν.

* Ο κ. Αλμπέρτο Μανγκέλ είναι συγγραφέας, γεννημένος στην Αργεντινή

και εγκατεστημένος στον Καναδά.