ΠΕΡΙ ΥΠΝΟΥ

Ο δημιουργικός ύπνος

του Ηλία Μαγκλίνη, εφημ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 13-4-2014

            «​Εμένα προσωπικά μου αρέσει να κοιμάμαι. Για την ακρίβεια, θα ήθελα να περάσω το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μου κοιμισμένος». Ο κύριος Γκρι διαβάζει αφορισμούς από το «Χαγκακούρε», τη Βίβλο των σαμουράι. Μολονότι περικλείει το επιστέγασμα της σοφίας Ιαπώνων πολεμιστών, περιλαμβάνει εγκώμια της απραξίας και του ύπνου. «Δεν είναι εκπληκτική η κρυμμένη δυναμική που ενδεχομένως να εμπεριέχει η απραξία – αυτό που, ειδικά στον δυτικό κόσμο, λογίζεται ως τεμπελιά; Χώρια που μερικές από τις πιο ωραίες ιδέες μού έχουν προκύψει ενώ κοιμόμουν. Ο δημιουργικός ύπνος, αυτό είναι». Ο κύριος Γκρι σκέφτεται φωναχτά τώρα. Και διευκρινίζει: «Αποκλείεις ότι ανάμεσα σε όλους αυτούς τους ρεμπεσκέδες που κοπροσκυλιάζουν όλη μέρα στα καφενεία του Κολωνακίου και των Εξαρχείων ίσως, ίσως λέω, να υπάρχουν ένας-δύο άνθρωποι που από μέσα τους βράζουν δημιουργικά; Όχι μηδενιστικά. Διότι, αν δεν κάνω λάθος, η μηδενιστική απραξία είναι το βύθισμα στον εαυτό, το βόλεμα στη λατρεία της ήττας, ενώ με τη δημιουργική απραξία παίρνεις απόσταση από τον εαυτό σου, αφήνεσαι στη ροή των πραγμάτων κοιτώντας πάντοτε μπροστά. Ίσως λοιπόν να υπάρχουν τέτοιοι τύποι, αφανείς, ωραίοι, στις στοιχειωμένες καρέκλες των κατάμεστων αθηναϊκών καφενείων, οι οποίοι κάποτε θα λάμψουν. Ίσως να κάνω λάθος. Αυτό όμως δεν αναιρεί το γεγονός ότι η φαινομενική απραξία, το να βγαίνεις για λίγο από τον εαυτό σου και να τον ζυγίζεις, είναι μια καλά κρυμμένη αρετή. Και όπως όλες οι αρετές, είναι μάλλον κάτι εξαιρετικά δύσκολο, σπάνιο, απατηλό: μοιάζει με τη νωχέλεια, αλλά ουδεμία σχέση έχει με αυτή. Λατρεύουμε, εσύ κι εγώ, τη δυτική σκέψη, οφείλουμε να παραδεχθούμε όμως πως σε κάτι τέτοιους τομείς η (Άπω) Ανατολή μάς έχει βάλει τα γυαλιά».

            Επ’ αυτού, ο κύριος Γκρι μου διαβάζει από το «Εγκώμιο της απραξίας. Η αποτελεσματικότητα στην κινεζική σκέψη» του Γάλλου στοχαστή Φρανσουά Ζυλλιέν (μτφρ. Θάνος Σαμαρτζής, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης). «Ο Ρώσος στρατηγός Κουτούζοφ, τις παραμονές της μάχης του Αούστερλιτς, αποκοιμιέται καθώς ακούει τον σύμμαχό του Αυστριακό στρατηγό να διαβάζει επί μία ολόκληρη ώρα “το σχέδιο της μάχης, σημείο προς σημείο”. Πρόσεξε: τον Ρώσο στρατηγό τον παίρνει ο ύπνος “γιατί ξέρει πολύ καλά, από πείρα, ότι αύριο το πρωί τα πράγματα δεν θα συμβούν έτσι”. Και όντως δεν συμβαίνουν έτσι: τα συμμαχικά στρατεύματα δοκιμάζουν ένα περίπλοκο σχέδιο περικύκλωσης του Ναπολέοντα, όταν παρεμβαίνει ο αστάθμητος παράγοντας: η ομίχλη. “Ο Ναπολέων δεν ασχολείται με περιττούς σχεδιασμούς. Εκμεταλλευόμενος την ομίχλη, επιτίθεται στις εχθρικές δυνάμεις δίχως αυτές να τον αντιληφθούν, διασπά τις γραμμές τους και ακυρώνει τα σχέδιά τους”. Οι Κινέζοι λένε ότι μεγάλος στρατηγός είναι εκείνος που “ξέρει να εντοπίζει μια κεκλιμένη επιφάνεια κάτω από τα πόδια του: θα εξαπολύσει τα στρατεύματά του όπως το νερό που ακολουθεί την κλίση του εδάφους, δίχως να χρειάζεται να κοπιάσει και, σαν το νερό, θα παρασύρει τα πάντα στο πέρασμά του, δίχως τίποτα να μπορεί να του αντισταθεί”. Ο Ζυλλιέν σχολιάζει: “Δεν πολεμάμε κάθε μέρα. Ομως ο πόλεμος παρουσιάζει με τρόπο ακραίο, στις ακρώρειες της εμπειρίας μας, ένα ισχυρό ανάχωμα στον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε”. Ο Ζυλλιέν αναρωτιέται αν υπάρχει ένας τύπος λογικής συνοχής και χειρισμού των πραγμάτων διαφορετικός από εκείνον με τον οποίο έχουμε μάθει. Στις περισσότερες των περιπτώσεων, αυτός ο τρόπος που έχουμε μάθει μεταφράζεται ως εξής: βιάζουμε τα πράγματα. Αλλά επειδή την τελευταία λέξη την έχουν πάντοτε τα ίδια τα πράγματα, τη σφαλιάρα εμείς δεν την τρώμε στο τέλος; Το άνοιγμα της σκέψης, λοιπόν· μεγάλη υπόθεση. Συγκρότηση και χαλάρωση, την ίδια στιγμή. Την άλλη εβδομάδα, θύμησέ μου να σου πω πώς κάποτε οι Ρώσοι μαθηματικοί έβαλαν τα γυαλιά στους Γάλλους συναδέλφους τους». Και το τραγούδι της ημέρας; Ποιο θα είναι αυτή τη φορά; «Μετά από τόσο πόλεμο και ύπνο; Το “Peace Piece” που ο Μπιλ Εβανς ηχογράφησε το 1958». Το κομμάτι της ειρήνης. Της γαλήνης.

Υ.Γ.: Η δημιουργική πλευρά του ύπνου με τις ευεργετικές του επιδράσεις, αντιμετωπίζεται με μια δόση απαξίωσης, καθώς θεωρείται "ελαφρύ" θέμα για ορισμένους "σοβαρούς". Ωστόσο αποτελεί σημαντική παράμετρο της ανθρώπινης δημιουργίας, κάτι που πραγματεύεται και το άρθρο. Νομίζω ότι από εδώ και εμπρός, είναι καιρός να δούμε το θέμα του ύπνου με άλλο "μάτι"...