ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

Οικολογία και Βυζάντιο

Α. Εισαγωγικά
Το Ανατολικό Ρωμαϊκό Κράτος ή Βυζάντιο όπως συνηθίσαμε να το αποκαλούμε, μέσα από την υπερχιλιόχρονη παρουσία του στην οικουμένη παρήγαγε πρωτότυπο πολιτισμό από την αρχή της ύπαρξής του, ακόμα και μετά την κατάλυσή του από τους Οθωμανούς Τούρκους στις 29 Μαΐου του 1453.
Πολλές από τις πτυχές αυτού του εξαίρετου πολιτισμού έχουν ήδη μελετηθεί. Αρκετές όμως απ’ αυτές βρίσκονται ακόμα στην αφάνεια περιμένοντας τη σειρά τους για να έρθουν στο φως και να παρουσιαστούν. Μια απ’ αυτές είναι και η σχέση που είχε το Βυζάντιο και οι κάτοικοί του με το περιβάλλον και την οικολογία. Το ζήτημα γίνεται επίκαιρο ιδιαίτερα στις μέρες μας όπου η καταστροφή που έχει υποστεί και εξακολουθεί να υφίσταται η φύση, έχει λάβει διαστάσεις επιδημικής νόσου.
Οι Βυζαντινοί ήταν επόμενο να βρίσκονται σε άμεση σχέση και επαφή με το περιβάλλον και τη φύση, όχι μόνο εξαιτίας των ασχολιών τους, αλλά και κάτω από την επίδραση της πιστης τους στον Χριστιανισμό και την Ορθόδοξη Εκκλησία. Γι’ αυτό όχι μόνο προστάτευαν πρακτικά τη φύση, αλλά είχαν θεσπίσει και σειρά νομοθετημάτων για το όλο ζήτημα, γεγονός που δείχνει το ενδιαφέρον αλλά και τις ανησυχίες τους.
Κυρίαρχη θέση για τους Βυζαντινούς και τους κληρονόμους αυτού του λαμπρού πολιτισμού (δηλαδή τους παππούδες και τις γιαγιάδες μας) ήταν ότι ο άνθρωπος είναι περαστικός και παρεπίδημος από τη γη, δεν είναι ιδιοκτήτης, αλλά πρέπει να είναι καλός διαχειριστής που θα παραδώσει την κτίση αλώβητη στους επιγενομένους.

Β. Μερικά παραδείγματα από τη βυζαντινή νομοθεσία
Η κτίση που τον περιβάλλει, δεν αφήνει κανέναν Βυζαντινό ασυγκίνητο. Γι’ αυτό και την προβάλλει με κάθε τρόπο και μέσο: από τις πηγές που έχουμε στη διάθεσή μας (ιστορικά έργα, αγιολογικά κείμενα, νομοθετήματα, επιστολές κ.ά.) ως και τα έργα τέχνης (ναοδομία, χειροτεχνία, ζωγραφική, εκκλησιαστική τέχνη κ.ο.κ.). Πιο συγκεκριμένα, η βυζαντινή νομοθεσία – για να πάρουμε έναν από τους τομείς που προαναφέραμε – περιείχε διατάξεις που κατοχύρωναν την προστασία του περιβάλλοντος και νομικά: Κατ’ αρχάς διασφαλιζόταν η θέα των σπιτιών και αποτρεπόταν η αυθαίρετη δόμηση («Εάν εκατόν πόδας απέχει ο γείτων, ου κωλύεται βουλόμενος οικοδομείν δια το αφαιρείσθαι την άποψιν την επί θάλασσαν. Τούτο δε και επί όρους έλκειν δυνάμεθα, επειδή τερπνή η θέα του όρους, ώσπερ της θαλάσσης, και από των ομοίων τα όμοια τέμνειν δει…»), ενώ για τους κήπους είναι χαρακτηριστικό το απόσπασμα: «…και το των κήπων και των φυτών χωρίον από του ρηθέντος οράται διαστήματος και ου πάντως από τοσούτου χρη του οικοδομείν εθέλοντος εμποδίζεσθαι. Αλλά δει τον από ταύτης της απόψεως κωλύοντα κωλύειν ουχ απλώς, ουδ’ ως έτυχεν, αλλά από ποδών πεντήκοντα» (ό.π.). Σύμφωνα μάλιστα με τον Τ. Τ. Rice «Το ενδιαφέρον που έδειχναν οι Βυζαντινοί για τους κήπους αντικαθρεφτίζεται και στην τέχνη τους, όπου κυριαρχούν θέματα παρμένα από τον κόσμο των λουλουδιών. Το ίδιο πράγμα επιβεβαιώθηκε χειροπιαστά κατά τη διάρκεια ανασκαφών που έγιναν στο μωσαϊκό. Στο κέντρο του δαπέδου υπήρχε χώρος χωρίς μωσαϊκό, μ’ ένα πολύ λεπτό στρώμα από χώμα. Είναι φανερό ότι το είχαν φέρει εκεί για να δημιουργήσουν ανθοκήπιο…Σε μια άλλη περίπτωση, αποφάσισε (ο αυτοκράτορας Κων/νος Θ΄ ο Μονομάχος) να μετατρέψει έναν αγρό σε κήπο. Έδωσε εντολή να φυτέψουν εκεί πολλά οπωροφόρα δέντρα, αφού καθαρίσουν το έδαφος από τα αγριόχορτα και κάθε μη χρήσιμο υλικό» (Τ.Τ. Rice, «Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των Βυζαντινών», εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1988).
Στην πράξη τώρα, όλα αυτά εφαρμόζονται τις περισσότερες φορές (αν και δε λείπουν περιπτώσεις καταπατήσεων, αυθαίρετων οικοδομών, κακομεταχείρισης ζώων κ.λπ.) τόσο στην πρωτεύουσα Κωνσταντινούπολη («Μέσα στα τείχη υπήρχαν διάφορες πολυάνθρωπες πόλεις και χωριά που τα χώριζαν περιβόλια με οπωροφόρα δέντρα και κήπους…Σε αντίθεση με τους δρόμους, που ήταν στενοί, υπήρχαν μεγάλα δημόσια πάρκα, που τα συντηρούσε με έξοδά του ο δήμος…»St. Runciman, Η Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, 1453, Αθήνα 1980), όσο και στα χωριά («Το περιβάλλει μια ζώνη περιβολιών και αμπελιών. Χαντάκια ή πάσσαλοι που χρησιμοποιούνται για περίφραγμα, δείχνουν τα όρια των ατομικών κτημάτων. Στα περίχωρα εκτείνονται χωράφια καλλιεργημένα. Αν και δεν είναι περιφραγμένα, αποτελούν τμήματα ατομικών ιδιοκτησιών. Αντίθετα, τα δάση, οι βοσκότοποι, αποτελούν κοινή ιδιοκτησία του χωριού» Gerard Walter, Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1984).
Μια ματιά άλλωστε στα μοναστήρια που χτίστηκαν την περίοδο αυτή ή λίγο μεταγενέστερα, αρκεί για του λόγου το αληθές. Το Άγιον Όρος αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα αρμονικής σύνδεσης περιβάλλοντος χώρου και οικοδομημάτων, καθώς και χρήσης της γης, που επιβιώνει ανόθευτο ως τις μέρες μας. Είναι χαρακτηριστικό το ότι εκτός από τις πνευματικές ευκαιρίες που προσφέρει ανεπιφύλακτα το «Περιβόλι της Παναγιάς», αποτελεί επίσης έναν χώρο όπου εμφανίζονται σπάνια είδη χλωρίδας και πανίδας και αγαστής συνύπαρξης του ανθρώπου και των άλλων δημιουργημάτων του Θεού.
Η γεωργία ήταν η συνηθισμένη ασχολία των Βυζαντινών. Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Θεσσαλονίκης Ευστάθιος κατά τον ΙΒ΄ αι.: «Γη δε όσα και μήτηρ φιλεί τε και ασπάζεται τους κύπτοντας περί αυτήν και τον Ασφάλιον προϊσχυμένη συντηρεί τους γεηπονούντας εις καίριον. Και έστιν η γεωργία η οπωσούν αγαθόν αρχέγονον, πλουτοποιόν έργον, ακίνδυνον καλόν, τέχνη συγγενής ανθρώποις» (Θεσσαλονίκης Ευστάθιος, Ο΄, 149, 96). Πρέπει να σημειωθεί εδώ, ότι όλες οι φάσεις και πτυχές της γεωργικής ζωής ήταν αυστηρά καθορισμένες. Στα Βασιλικά διαβάζουμε για τον θερισμό: «Προς την συνήθειαν εκάστου τόπου τον χρόνον του θέρους και της τρύγης οι άρχοντες ορίζουσι» (Βασιλικά, 7, 17, 4), ενώ θεσμοθετημένη ήταν και η αγρανάπαυση («παρ’ ενιαυτόν αργόν καταλείπειν την γην, όπως ακεραίους εκτρέφει τους καρπούς ως μη κατ’ έτος τοις σπέρμασι πονοίτο» ό.π.). Στο ίδιο σημείο γίνεται ιδιαίτερη αναφορά και στα αλώνια: «μηδείς ούτω κτιζέτω ως εμποδίζειν εντεύθεν τω ανέμω τω εις το αλώνιον του γείτονος βάλλοντι» (ό.π.).
Ξεχωριστό κλάδο της γεωργίας αποτελούσε η αμπελουργία. Μια σειρά λεπτομερών νομοθετημάτων καθόριζε την προστασία των αμπελιών από ζώα και ανθρώπους και προέβλεπε σκληρές ποινές για τους παραβάτες («Έτσι, έμενε ατιμώρητος, όποιος έθετε εντός της αμπέλου του παγίδα τον καιρό των καρπών, στην οποία, πέφτοντας ο εισερχόμενος χοίρος ή ο σκύλος, πέθαινε. Επίσης έμενε ατιμώρητος ο κύριος του αμπελώνος, στους πασσάλους του φράκτη του οποίου αφού μπλεκόταν, πέθαινε ο επιχειρήσας να εισέλθει σκύλος ή βόδι. Σύμφωνα με τους ίδιους νόμους, όποιος έβρισκε γουρούνια ή πρόβατα να κάνουν ζημιές στους αγρούς του, όφειλε την πρώτη και τη δεύτερη φορά να τα παραδώσει στον κύριό τους, αν όμως τα έπιανε να κάνουν το ίδιο για Τρίτη φορά, τότε μπορούσε χωρίς τιμωρία να τα εξοντώσει…Όποιος έκλεβε σταφύλια από ξένο αμπελώνα, αν αυτά ήταν ώριμα, δεν τιμωρείτο, πλήρωνε όμως στον ιδιοκτήτη τις ζημιές που είχε προκαλέσει» Φαίδων Κουκουλές, Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, τ. Ε΄, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1952).
Το ίδιο ισχύει και για τη μελισσοκομία, η οποία απ’ ό,τι φαίνεται, λίγο διέφερε από τη σημερινή τέχνη του μελισσοκόμου. Εξάλλου η μέλισσα αποτελούσε προσφιλές παράδειγμα που χρησιμοποιούσαν πολλοί Πατέρες της Εκκλησίας.
Αν δεν υφίστατο η πίεση του χώρου, θα μπορούσαμε να αναφερθούμε και στη σχέση των Βυζαντινών με τα ζώα, την αλιεία και το κυνήγι. Ας τ’ αφήσουμε όμως για μια άλλη φορά. Ως τότε, μπορούμε τουλάχιστον να παρατηρήσουμε τον σεβασμό και την αφοσίωση που έδειχναν απέναντι στη Δημιουργία και στην προστασία της οι Βυζαντινοί και να προβληματιστούμε με το σήμερα. Αξίζουμε σίγουρα μια καλύτερη τύχη. Φτάνει να το θέλουμε κι εμείς βέβαια…