ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

Συζητώντας για έναν…«μύθο»

Πρόσφατα, είχα μια συζήτηση με έναν συνάδελφο ο οποίος μεταξύ των άλλων τασσόταν αλληλέγγυος με όσους υποστηρίζουν πως το «Κρυφό Σχολειό» υπήρξε ένας εθνικός «μύθος», δηλαδή ότι αποτέλεσε αποκύημα της φαντασίας των Ελλήνων που μ’ αυτόν τον τρόπο θέλησαν να υπερτονίσουν τις δυσκολίες που πέρασαν κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας.
Η στήλη, τιμώντας την εθνική μας επέτειο, προτίμησε να ασχοληθεί με το ζήτημα, καθώς έχουν ακουστεί πολλές υπερβολές τόσο από τη μια, όσο κι από την άλλη πλευρά.
Κατ’ αρχάς, θα πρέπει να επισημάνουμε πως είναι γεγονός ότι «Κρυφό Σχολειό» με την έννοια που το αντιλαμβάνεται το ευρύ κοινό, μάλλον δεν υφίσταται. Δηλαδή η παράδοση που θέλει την παιδεία στα μαύρα χρόνια της Τουρκοκρατίας να αποτελούσε αποκλειστική υπόθεση του κλήρου και να γινόταν στα πιο απίθανα μέρη, δε φαίνεται να ευσταθεί εξ ολοκλήρου· Η Εκκλησία πράγματι είχε τον υπέροχο ρόλο του παιδαγωγού επιπλέον (εκτός βέβαια του παιδαγωγού «εις Χριστόν») και αποτέλεσε τον βραχίονα που κράτησε άσβεστη τη φλόγα των γραμμάτων στα μαύρα χρόνια της Τουρκοκρατίας με τους ανεπανάληπτους Δασκάλους του Γένους, αλλά και τους απλούς καλογήρους που δίδασκαν τα ελληνόπουλα γραφή κι ανάγνωση με το Οκταήχι, το Ψαλτήρι και τα υπόλοιπα θρησκευτικά βιβλία. Είναι χαρακτηριστική νομίζω η φράση του Βρετανού ιστορικού Σερ Στίβεν Ράνσιμαν, εξαίρετου βυζαντινολόγου και εμβριθούς μελετητή της βυζαντινής και νεώτερης ελληνικής ιστορίας για το όλο ζήτημα: «Στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, η Εκκλησία κατόρθωσε να επιβιώσει. Και όσο η Εκκλησία επεβίωνε, το Έθνος δεν μπορούσε να πεθάνει»! Εξάλλου, ουδείς σοβαρός ιστορικός που σέβεται τον εαυτό του (εκτός βέβαια από τους «ιστορικούς» που προσπάθησαν να συγγράψουν εκείνο το εκτρωματικό εγχειρίδιο ιστορίας της ΣΤ΄ Δημοτικού) τολμά να αμφισβητήσει το αυτονόητο, τον πρωταρχικό δηλαδή και σχεδόν μοναδικό ρόλο που διαδραμάτισε η Εκκλησία στην εκπαίδευση των ελληνοπαίδων κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας.
Ωστόσο, θα πρέπει να μελετήσουμε περισσότερο τις πηγές και τις μαρτυρίες, καθώς και την περιρρέουσα ατμόσφαιρα που επικρατούσε εκείνη την εποχή για να αντιληφθούμε την πραγματικότητα και τις υπερβολές όσον αφορά το λεγόμενο «Κρυφό Σχολειό»· Στο σημείο αυτό, ας προσπαθήσουμε να επισημάνουμε μια σειρά από μικρούς «μύθους» που ως τώρα πιστεύαμε γι’ αυτό το θέμα και να προσπαθήσουμε να τα θέσουμε στη σωστή τους διάσταση:
«ΜΥΘΟΣ» 1ος: «Κρυφά Σχολειά» υπήρξαν παντού ανά τη επικράτεια, σε κάθε χωριουδάκι ή και οικισμό, όπου οι μικροί μαθητές πήγαιναν εκεί με χίλιες δυο προφυλάξεις μήπως τους αντιληφθούν οι Τούρκοι και τους φονεύσουν. Μια επισταμένη μελέτη φέρνει στο φως ορισμένες παραμέτρους που αποδεικνύουν πως τα πράγματα δεν ήταν έτσι. Δηλαδή: Εν πρώτοις, οι Τούρκοι δεν είχαν καμμία ή σχεδόν καμμία σχέση με τα χωριά και τα χωριουδάκια, ιδιαίτερα στα ορεινά. Δεν ενδιαφέρονταν να μάθουν το πώς περνούσαν οι ραγιάδες σ’ εκείνα τα μέρη, αφού δεν τους απέφεραν οικονομικά οφέλη. Αυτοί είχαν «αράξει» στους κάμπους και στα πλούσια μέρη (πόλεις, λιμάνια κ.λπ.) και το μόνο που απαιτούσαν από τους υπόδουλους, ήταν χρήμα. Αυτός είναι και ο λόγος που επισκέπτονταν τα ορεινά μέρη μόνο όταν ήθελαν να εισπράξουν την ετήσια πρόσοδο που είχαν προκαθορίσει. Έτσι δεν υπήρχε ανάγκη για ίδρυση τέτοιων σχολείων σε μέρη όπου οι Τούρκοι ούτως ή άλλως δεν επισκέπτονταν και τόσο συχνά. Έπειτα, ας μην ξεχνάμε και τούτο: ότι οι Τούρκοι, μαλθακοί από τη φύση τους, δεν είχαν υποψιαστεί καθόλου τη δύναμη που είχαν τα γράμματα, μιας και οι ίδιοι ποτέ δεν τα γνώρισαν! Αρκούσε λοιπόν ένα γερό μπαξίς (χρηματικό ποσό, δωροδοκία) στον Τούρκο τοπάρχη, για να εγκρίνει τη λειτουργία ενός φανερού σχολείου για τους υπόδουλους, υπό μορφήν όμως θρησκευτικού καθιδρύματος όπου οι νέοι θα διδάσκονταν τα ιερά γράμματα των χριστιανών (κατ’ αντιστοιχίαν με τους ισλαμικούς μεντρεσέδες, θρησκευτικά σχολεία όπου οι μουσουλμανόπαιδες διδάσκονταν το Κοράνιο). Έτσι, δεν είναι δυνατόν να υπήρξε «Κρυφό Σχολειό» στη Μάνη για παράδειγμα υπό την έννοια που πιστεύουμε σήμερα (σε ένα παλιό μοναστήρι πιο κάτω από το χωριό Προάστιο) όπως μου είχε αναφέρει όταν είχαμε επισκεφτεί τον χώρο ένας φίλος από εκείνα τα μέρη, για τον απλούστατο λόγο ότι εκεί οι Τούρκοι δεν είχαν κανέναν λόγο να πάνε και περισσότερο να απαγορεύσουν τη διδασκαλία των ελληνικών γραμμάτων.
«ΜΥΘΟΣ» 2ος: Το «Κρυφό Σχολειό» ξεκίνησε τη λειτουργία του από τη στιγμή της τουρκικής κατάκτησης και συνεχίστηκε αδιάλειπτα ως την απελευθέρωση του τόπου. Η περίοδος της Τουρκοκρατίας, όπως και κάθε άλλη περίοδος, δεν είναι δυνατόν να χαρακτηριστεί από ομοιομορφία, αφού δεν μπορούμε να μιλάμε για ενιαία Τουρκοκρατία στον χώρο και στον χρόνο. Υπάρχουν μαρτυρίες και πηγές για απηνείς διωγμούς εναντίον των ραγιάδων (αδιακρίτως εθνικότητος) καθώς και φάσεις νηνεμίας, ανάλογα με τους σουλτάνους που διαδέχονταν ο ένας τον άλλον. Εξάλλου, ας μην ξεχνάμε ότι η διοίκηση μιας τόσο αχανούς επικράτειας ήταν φοβερά δύσκολη και ευνοούσε αυθαιρεσίες από πλευράς τοπικών πασάδων, μπέηδων, ακόμα και αγάδων (που αποτελούσαν την κατώτερη βαθμίδα τοπάρχη). Χαρακτηριστικά να επισημάνουμε την περίοδο που βασίλευε ο σουλτάνος Σελίμ Α΄ (αρχές 16ου αι.) όπου συνέβησαν φοβεροί διωγμοί ή περιόδους επαναστατικές, όπου οι Τούρκοι έστελναν χιλιάδες στρατό κατά περίπτωση για να καταπνίξουν αυτές τις επαναστάσεις και οι οποίες μαζί με το «έργο» τους, λεηλατούσαν, κατέστρεφαν ό,τι έβρισκαν μπροστά τους και αυτονοήτως καταργούσαν κάθε εκπαιδευτική διαδικασία υφίστατο. Τότε είναι δυνατό να αναπτύχθηκαν αυτού του είδους τα σχολεία. Εδώ θα μπορούσε να τοποθετηθεί και το «Κρυφό Σχολειό» που κατά παράδοση υπήρχε στη Μάνη και ανέφερα νωρίτερα. Φυσικά υπήρξαν και αντίστοιχες περίοδοι όπου τα γράμματα καλλιεργήθηκαν σε μεγάλο βαθμό, όπως επί πατριαρχίας Ιωακείμ Γ΄ (μέσα προς τέλη 17ου αι.), όπου ο ίδιος ο πατριάρχης χαρακτηρίζει «ως ανέσεως εποχή, καθ’ ην ήρξατο υποφώσκουσα ελπίς βελτιώσεως» σε υπόμνημά του (17 Ιανουαρίου 1879). Βέβαια, την ίδια περίπου εποχή που συνέβαιναν αυτά τα όντως ενθαρρυντικά γεγονότα στην υπόλοιπη οθωμανική αυτοκρατορία, στην Αίγυπτο αναφέρεται εξοντωτικός διωγμός εναντίον των ομιλούντων την ελληνική γλώσσα από τον τότε πασά της Αιγύπτου (ο Αθαν. Κομνηνός Υψηλάντης αναφέρει πως είδε με τα μάτια του στο παζάρι του Καΐρου 30.000 κομμένες γλώσσες Ελλήνων, που παρά τη σχετική απαγόρευση, επέμεναν να μιλούν ελληνικά!).
Βέβαια, δεν πρέπει να φτάνουμε και στο άλλο άκρο, το οποίο είναι κατά πάντα λανθασμένο και ταυτόχρονα ανιστόρητο· Να αρνούμαστε εντελώς την ύπαρξη του «Κρυφού Σχολειού». Και μάλιστα όχι λειτουργώντας με βάση κριτήρια ιστορικά, αλλά ιδεολογικά. Ατυχώς, οι πιο πολλοί αρνητές του «Κρυφού Σχολειού» δεν ερευνούν τις πληροφορίες που υπάρχουν γι’ αυτά, ούτε τα κίνητρά τους είναι τόσο αγνά όσο διατείνονται. Κινούνται απλώς από μια ιδεολογική αγκύλωση που προκρίνει πως κάθε συνεκτικός δεσμός που έχει να κάνει με την Εκκλησία και το Έθνος, θα πρέπει να κοπεί πάση θυσία. Έστω και εις βάρος της ιστορικής αλήθειας στη συγκεκριμένη περίπτωση. Η αρχή έγινε με τις νέες ταυτότητες που τους ενοχλούσε δήθεν η παρουσία του θρησκεύματος (λες και τόσα χρόνια είχε διωχθεί κανείς εξ αιτίας του θρησκεύματος που έγραφε η ταυτότητά του). Στη συνέχεια τους ξίνισε η αδιάρρηκτη ενότητα Έθνους και Εκκλησίας και όταν είδαν πως δεν είναι δυνατόν να προκαλέσουν τον χωρισμό τους άμεσα, συνέχισαν και συνεχίζουν τις προσπάθειες για σταδιακό χωρισμό που δε θα γίνει εύκολα αντιληπτός από τον λαό για να αποφύγουν τις αντιδράσεις. Ύστερα τους ενοχλεί το μάθημα των Θρησκευτικών στα σχολεία και προσπαθούν να το αντικαταστήσουν με άλλο, που να μοιάζει περισσότερο με θρησκειολογία (να βάλουμε δηλαδή στο ίδιο τσουβάλι τη χριστιανική μας πίστη με αυτή των μουσουλμάνων, ινδουιστών, βουδιστών, τους οποίους φυσικά και σεβόμαστε, αλλά δεν επιθυμούμε να κάνουμε και «αφεντικά» στο «σπίτι μας»). Μετά ήρθε η σειρά των κληρικών στα σχολεία, των οποίων η παρουσία ουσιαστικά απαγορεύτηκε με «φιρμάνι» (μιας και μιλάμε για την Τουρκοκρατία) του ίδιου του Υπουργείου Παιδείας και…Θρησκευμάτων. Τώρα έχουμε τη σταδιακή απόσυρση της ιστορίας από τα σχολεία μέσω των νέων σχολικών εγχειριδίων (βλ. το εξαμβλωματικό βιβλίο ιστορίας της ΣΤ΄ Δημοτικού που έχει εντελώς συμπτωματικά(;) «ξεχάσει» τη συμβολή της Εκκλησίας στον Αγώνα του ’21 και στην εκπαίδευση του υπόδουλου Γένους). Αργότερα – και μην το θεωρείτε αυτό κινδυνολογία – σειρά θα έχουν η πρωινή προσευχή στα σχολεία («γιατί να κάνουμε προσευχή μόνο στον Χριστό και όχι στον Μωάμεθ, τον Βούδα, τον Κομφούκιο και άλλους «φωτισμένους» πνευματικούς ηγέτες;») και η απόσυρση των εικόνων από σχολεία και δικαστήρια καθώς και η ορκωμοσία στο δημόσιο και στον στρατό («ας μην προσβάλλουμε τους άθεους και τους μη χριστιανούς»). Γελάτε μήπως ειρωνικά; Καλύτερα να περιμένετε λίγο ακόμη. Οι «Ηρακλείς» της παγκοσμιοποίησης στη χώρα μας έχουν πολλά βέλη στη φαρέτρα τους…