ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΗΣ Β΄ ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

Η…φαντασία στην ιστορία

“Πώς αλλιώς μπορεί να καταστεί αντικείμενο παρουσίασης οτιδήποτε αφορά το παρελθόν, το οποίο εξ ορισμού περιλαμβάνει γεγονότα, διαδικασίες, δομές, και κάθε λογής άλλα στοιχεία, που δεν μπορούμε πλέον να αντιληφθούμε…παρά μέσω της φαντασίας;”
Hayden White, Topics of Discourse, Βαλτιμόρη, Johns Hopkins Press, 1978

Με αυτή τη φράση παρουσιάζει τις μεταμοντέρνες αντιλήψεις του περί ιστορίας ο H. White επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον του κυρίως στον παράγοντα «φαντασία» μέσα στην ιστορία, ανοίγοντας ένα σπουδαίο κεφάλαιο συζήτησης για τη χρησιμότη- τά της ή μη στον χώρο της ιστορίας. Σπουδαίοι μελετητές της φιλοσοφίας της ιστορίας αντιπαρέθεσαν τις απόψεις τους για το θέμα εκφράζοντας εκ διαμέτρου αντίθετες θέσεις: Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε το Schools Council History Project (1972 – 1978), που επιμένει ότι μολονότι «η φαντασία πρέπει να πειθαρχεί στις διαθέσιμες μαρτυρίες», αν θέλουμε, κάθε μαθητής, όπως κάθε ιστορικός «να καταλάβει τις αιτίες…για τις οποίες όλοι οι άνθρωποι που συμμετείχαν σε ένα συγκεκριμένο γεγονός έδρασαν κατά τον τρόπο που έδρασαν…τότε ο μαθητής οφείλει να είναι σε θέση να διεισδύει στο μυαλό και τα αισθήματά τους και να εκφέρει κρίσεις για τις διαφορετικές συμπεριφορές που είχαν εκδηλώσει, χωρίς απαραίτητα να επιδοκι- μάζει τις προθέσεις τους. Η ιστορία απαιτεί την εξάσκηση της φαντασίας…». Κριτική στις απόψεις περί εισαγωγής της φαντασίας στον τομέα της ιστορικής αποτύπωσης των γεγονότων ασκούν μεταξύ άλλων ο Keith Jenkins (1991) “Rethinking History”, Λονδίνο, Rutledge, ο R. Skidelsky (1998b) “History as Social Engineering”, εφημ. The Independent, 1 Μαρτίου 1998 κ.ά. Ο ιστορικός Chris Husbands στο έργο του «What is History Teaching? Language, ideas and meaning in learning about the past», Open University Press, 1996 (ελληνική έκδοση: «Τι σημαίνει διδασκαλία της ιστορίας; Γλώσσα, ιδέες και νοήματα», εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα, 2000) κλίνει περισσότερο προς την πρώτη θέση, παρουσιάζοντας όμως με μετριοπάθεια την άποψη ότι δεν μπορούμε να υποτιμήσουμε τα επιχειρήματα που εκφράζονται από τους ιστορικούς που προτιμούν την απουσία του φαντασιακού πεδίου από την ιστορική πρακτική, ωστόσο «μπορούμε να τα αντιμετωπίσουμε, αν αναλογιστούμε ξανά τη σχέση μεταξύ ιστορίας και μυθοπλαστικών περιγραφών του παρελθόντος. Οφείλουμε να μελετούμε προσεκτικά τον τρόπο με τον οποίο ζητάμε από τους μαθητές και τις μαθήτριές μας να εξασκήσουν τη φαντασία τους με τη συγκρότηση εκδοχών του παρελθόντος, εξετάζοντας τις διανοητικές διαδικασίες που αφορούν την κατανόησή του με τη βοήθεια της φαντασίας» (σελ.82).
Κινούμενοι στα πλαίσια αυτά, προσπαθήσαμε να διερευνήσουμε το όλο ζήτημα αναθέτοντας πειραματικά στους μαθητές και τις μαθήτριες μια σχετική εργασία που θεωρητικά έστω, θα τους έδινε το έναυσμα να συμμετάσχουν στη διαμόρφωση αυτής της ίδιας της ιστορίας μέσα από την κινητοποίηση της δημιουργικής φαντασίας και των συναισθημάτων τους.
Η προσπάθεια αυτή έλαβε χώρα στο Γενικό Λύκειο της Καρδαμύλης Μεσσηνίας και συγκεκριμένα στη Β΄ τάξη, όπου διδάσκεται η «Ιστορία του Μεσαιωνικού και του Νεότερου Κόσμου» (χρονική περίοδος από το 565 έως το 1815). Αφορμή γι’ αυτό αποτέλεσε μια φωτογραφία που βρίσκεται στη σελ. 70 του σχολικού βιβλίου και αφορά τα χάλκινα άλογα που βρίσκονταν στον ιππόδρομο της Κωνσταντινουπόλεως ως το 1204, και το γεγονός της αφαίρεσής τους από τους Δυτικούς Σταυροφόρους την ίδια περίοδο και της τοποθέτησής τους στην πλατεία του Αγίου Μάρκου στη Βενετία όπου βρίσκονται ως σήμερα. Η εργασία – η οποία ειρήσθω εν παρόδω αποτέλεσε περισσότερο έμπνευση της στιγμής – περιλάμβανε τη συγγραφή μιας φανταστικής ιστορίας, την οποία υποθετικά διηγούνται τα ίδια τα άλογα. Είναι γεγονός πως ο γράφων δεν μπορούσε ποτέ να φανταστεί ούτε την υποδοχή την οποία θα επιφύλασσαν οι μαθητές του δεύτερου τμήματος της τάξης οι οποίοι άκουσαν πρώτοι αυτή την πρόταση (η εργασία ήταν αυστηρώς προαιρετική) ούτε τα αποτελέσματα που αυτή θα είχε· Την επομένη μάλιστα, μια μαθήτρια αναφερόμενη στην εργασία αυτή (και έχοντας βέβαια έφεση στο αντικείμενο) δήλωσε ενώπιον της τάξης ότι είχε «θυσιάσει» μερικές ώρες από τον ύπνο της, για να καταφέρει να ολοκληρώσει το κείμενο που είχε ετοιμάσει! Με τα ίδια αισθήματα αντιμετώπισε και το πρώτο τμήμα τη συμμετοχή του στην εργασία αυτή, έπειτα όμως από μια μικρή αμηχανία για το τι θα μπορούσαν τα παιδιά να αναφέρουν στο γραπτό τους.
Τα αποτελέσματα, μπορούμε ανεπιφύλακτα να τα χαρακτηρίσουμε ιδιαίτερα ενθαρρυντικά. Κατ’ αρχάς η συμμετοχή ξεπέρασε το 50% (17 από τους 30 μαθητές), ενώ ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί και το γεγονός ότι στο όλο εγχείρημα έλαβαν μέρος και μαθητές – μαθήτριες με μικρή ή ελάχιστη προσφορά στο μάθημα, με ιδιαίτερα θετική συνεισφορά στην εργασία!
Τα κείμενα όλων σχεδόν των μαθητών, διακρίνονταν για τη σωστή απόδοση των νοημάτων, την πρωτοτυπία στη σκέψη, την σχετικά καλή δομή, τη λεπτή αίσθηση του χιούμορ και γενικά μια χαριτωμένη έκφραση, που απέπνεε έναν αέρα ελευθερίας έκφρασης και πρωτοτυπίας.
Σε καμμία περίπτωση βέβαια τα γραπτά των παιδιών δεν μπορούν να αξιολογηθούν ως ιστορικά κείμενα, όπως ο ίδιος ο τίτλος του εγχειρήματος («Η…φαντασία στην ιστορία») μαρτυρά. Σκοπός όμως της όλης διαδικασίας ήταν η κινητοποίηση των μαθητών σε ένα γεγονός σχετικά άγνωστο στην ελληνική ιστοριογραφία, και η αμφίδρομη σχέση που θα μπορούσε να αναπτυχθεί μεταξύ ενός γεγονότος δανεισμένου από το ιστορικό παρελθόν και της δημιουργικής φαντασίας των μαθητών.
Ελπίδα και προσδοκία του γράφοντος, είναι με αφορμή την προσπάθεια αυτή να αναπτυχθεί μια διαλεκτική σχέση μεταξύ του μαθήματος της ιστορίας και των μαθητών, για να κατανοήσουμε ότι η ιστορία δεν είναι μια περιττή διαδικασία εντός του σχολικού τοπίου, αλλά αδήριτη αναγκαιότητα, ιδιαίτερα σήμερα που η αφασικά παγκοσμιοποιημένη κοινωνία μάς «επιβάλλει» την άρση των πάσης φύσεως ιδιομορφιών που μας χαρακτηρίζουν, κάνοντάς μας να λειτουργήσουμε λίγο – πολύ ως άβουλα όντα μιας κοινωνίας που αποχρωματίζει κάθε συνεκτικό δεσμό με τα θεμέλια που μας στηρίζουν (βλ. νέο σχολικό εγχειρίδιο ιστορίας της ΣΤ΄ Δημοτικού).
Και η ιστορία είναι ένας από τους δεσμούς – ίσως ο πιο σημαντικός – που μας συνδέει με όλα αυτά!

(Σημ.: Το παρόν κείμενο αποτελεί περιληπτική προδημοσίευση, σχετικού άρθρου που αφορά τη διδασκαλία του μαθήματος της ιστορίας και το οποίο θα δημοσιευτεί στο επόμενο τεύχος του καλού περιοδικού της Μεσσηνίας «Ιθώμη»).

Υ.Γ.: Και μια είδηση της τελευταίας στιγμής: Για όσους παρακολουθούν τη στήλη, τον τελευταίο καιρό έχουμε ασχοληθεί συχνά με το νέο σχολικό εγχειρίδιο – έκτρωμα της ιστορίας της ΣΤ΄ Δημοτικού (υπενθυμίζουμε για όσους δεν έχουν παρακολουθήσει τη σχετική συζήτηση ένα παράδειγμα για το πώς αντιλαμβάνονται οι συντάκτες αυτού του βιβλίου την αντικειμενικότητα: οι Έλληνες της Μικράς Ασίας που εξοντώθηκαν μέχρι τον τελευταίο από το τούρκικο λεπίδι, περιγράφονται ως…«τουρίστες», που …«συνωστίζονταν»!!! στην προκυμαία της Σμύρνης για να περάσουν απέναντι, στα ελληνικά νησιά, κάτι αντίστοιχο δηλαδή των σημερινών νεοελλήνων που συνωστίζονται κάθε καλοκαίρι στο λιμάνι του Πειραιά για να πάνε διακοπές στη Μύκονο και στα άλλα νησιά της τουριστικής αίγλης). Ως τώρα οι υπέρμαχοι του νέου αυτού «βιβλίου» κατηγορούσαν όλους εμάς που αρνούμαστε να δεχτούμε την αναγκαιότητα ύπαρξης αυτού του εκτρώματος στα σχολεία του τόπου μας ως «εσμό» από νοικοκυρές, παπαδαριό, «φασίστες» και κάθε λογής απόβλητο υπόκοσμο που δεν έχει καμμία σχέση με το αντικείμενο. Τι έχουν να πουν τώρα που ολόκληρη Ακαδημία Αθηνών (αυτοί τουλάχιστον δεν μπορούν να κατηγορηθούν όσο εμείς οι υπόλοιποι ως «αγράμματοι» και άσχετοι με την ιστορία) τάχθηκε ανοιχτά εναντίον του βιβλίου αυτού και ζήτησε άμεσα την απόσυρσή του; Μήπως θα πρέπει να επέμβει ανοιχτά ο ίδιος ο Πρωθυπουργός για να ανακαλέσει επιτέλους τη νεοφιλελεύθερη υπουργό του επί της Παιδείας στην τάξη; Ή φοβάται μήπως τον πούνε σκοταδιστή και «εθνικιστή» οι πάσης φύσεως «προοδευτικάντηδες» φωταδιστές;
Επί τέλους, χάθηκε η αξιοπρέπεια σε αυτή τη χώρα; Αν συμβαίνουν αυτά τώρα, που υποτίθεται ότι στη διακυβέρνηση της χώρας βρίσκεται η παράταξη που όλοι στηρίξαμε για να απαλλαγεί η χώρα από τους οσφυοκάμπτες της πολιτικής (εσωτερικής και εξωτερικής), τι να περιμένουμε στη συνέχεια από τον George Παπανδρέου που καιροφυλακτεί στη γωνία; Γιατί, ας μας εξηγήσει κάποιος εν τέλει: Σε τι διαφέρει η πολιτική στην παιδεία που εφαρμόζεται τώρα, από αυτήν της εποχής Γιωργάκη και Σημίτη; Σε τι διαφέρει η εξωτερική πολιτική επί Ντόρας με αυτήν του Γιωργάκη;
Και για να τελειώνουμε: Ας μη μας θεωρούν κάποιοι σίγουρους και πως θα κερδίσουν δια περιπάτου τις επόμενες εκλογές. Γιατί από τα μικρά κρίνονται οι μεγάλοι. Και στα μικρά, όπως αυτό, η σημερινή διακυβέρνηση δεν ξεπερνά τη βάση του 10 για να συνεχίσει τη θητεία της. Ας το έχει υπ’ όψη της…